PIERWSZY ATAK NIEMCÓW NA LUDNOŚĆ CYWILNĄ.

Ofiarą padło dwóch przypadkowych młodzieńców , których Niemcy zaprowadzili na cmentarz, rozstrzelali pod murem od strony ul. Plantaża, a miejscowy grabarz został przymuszony do zakopania ich ciał. Jednym z nich był 18-letni Józef Ratajczak ze wsi Zbęchy pow. Kościan. Drugiej ofiary nigdy nie zidentyfikowano.

KOLEJNEGO BESTIALSTWA DOKONALI NIEMCY
dnia 17 września 1939 r. na ówczesnych łąkach kijewskich.
Rozstrzelano wówczas 21 Polaków.

1 Andrzejczak Franciszek Środa
2 Burza Stanisław Śrem
3 Dobroń Ludwik Kościan
4 Kamiński Feliks Środa
5 Kędziora Stanisław Środa
6 Kozłowski Czesław Środa
7 Łopatka Tadeusz Środa
8 Małecki Tomasz Środa
9 Marcinkowski Maciej Środa
10 Marcinkowski Leon Środa
11 Michalak Jan Kościan
12 Miśko Wincenty Środa
13 Waśkowiak Stanisław Kościan
14 Wieland Stefan Środa
Siedem ofiar o nieustalonych nazwiskach.
Pomnik na dawnych łąkach kijewskich.

Tablica pamiątkowa ustawiona obok pomnika, na której wymieniono nazwiska rozstrzelanych tutaj 17 września 1939 r. oraz nazwiska pochowanych tutaj ofiar z 20 października 1939 r.

Jak co roku, 20 października obchodzimy rocznicę rozstrzelania 29 mieszkańców Środy, Zaniemyśla i okolic przez hitlerowców na Starym Rynku w Środzie pod ścianą gmachu sądu.
Egzekucja ta była jedną z wielu, jakie miały miejsce w Wielkopolsce w ramach operacji „Tannenberg”, która w swoim głównym założeniu miała doprowadzić do eksterminacji polskiej elity intelektualnej i warstwy przywódczej, która stanowiła o polskości. Podobne rozstrzelania miały miejsce w takich miejscowościach jak Kórnik, Śrem, Mosina czy Książ.

Jednym z rozstrzelanych na średzkim rynku był Antoni Lis.
Urodził się on 19 maja 1886 roku w Koszutach jako najstarszy syn parobków Wojciecha i Marianny z Kuźmów. Był ranny w czasie I wojny światowej (w lipcu 1917). W 1920 roku ożenił się z Jadwigą Lis, córką Józefa, wieloletniego sołtysa Annopola, i Katarzyny z Nowaczyków. Zamieszkał w Annopolu. Doczekali się oni czwórki dzieci: Bożeny (1921-1928), Stanisława (ur. 1923), Anny (1924-1990) i Pauliny (ur. 1928). Jego zamiłowaniem było myślistwo.
Według przekazów rodzinnych, 20 października 1939 roku udał się on do Środy z prośbą o wydanie broni myśliwskiej. Tam został on wyśmiany przez Niemców, iż zarówno on, jak i wszyscy Polacy, nie nadaje się do noszenia broni. Prawdopodobnie w czasie powrotu do domu został on złapany przez Einsatzgruppe i włączony do grupy osób, które miały zostać rozstrzelane na Rynku.
Rozstrzelani zostali pochowani w pobliżu miejsca, gdzie 17 września, na Łąkach Kijewskich, zamordowano 21 Polaków.
Oto lista osób rozstrzelanych na Starym Rynku w Środzie:
- Bartłomiejczak Franciszek, Środa
- Balcerowicz Florian, Zaniemyśl – naczelnik Urzędu Pocztowego
- Bilski Stanisław, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
- Błaszak Anzelm, Środa – kierownik wodociągów miejskich
- Boening Kazimierz, Połażejewo – ur. 07-01-1882 we Wrześni, wicewojewoda poznański; ostatni przedwojenny właściciel Połażejewa
- Groblewski Stanisław, Sanniki
- Gruszczyński Marian, Środa
- Jankowski Stanisław, Środa
- Kandziora Józef, Zaniemyśl – nauczyciel Szkoły Podstawowej
- Kaniewski Konrad, Murzynowo Kościelne
- Kasperski Mieczysław, Zaniemyśl – policjant
- Kostrzyński Ignacy, Środa
- Kuśnierkiewicz Stanisław, Zimin
- Lis Antoni, Annopole – ur. 19.05.1886, Koszuty; gospodarz, myśliwy
- Madaliński Stanisław, Dębicz – ur. 25.01.1913, Dębicz; syn właściciela Dębicza i folwarku Brzeziak
- Majewski Wacław, Zaniemyśl – fryzjer
- Mika Józef, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
- Nawrocki Norbert, Zaniemyśl – nauczyciel Szkoły Podstawowej
- Pawlak Józef, Zaniemyśl – emeryt; wachmistrz żandarmerii wojskowej
- Sobieszczyk Adolf, Zaniemyśl – urzędnik Banku Spółdzielczego
- Stachowiak Władysław, Środa
- Szymański Michał, Środa – inżynier; pracownik cukrowni
- Tłok Piotr, Krerowo
- Tomaszewski Stanisław, Ługowiny
- Trauczyński Edward, Środa
- Więckowski Tadeusz, Środa
- Włazliński Kazimierz, Zaniemyśl – kierownik Szkoły Podstawowej
- Woźny Adam, Środa – ur. 09.12.1879, Środa; kupiec
- Jedna ofiara o nieustalonym nazwisku
Ofiary tego mordu zostały ekshumowane 10 czerwca 1945 roku i, jak głosi napis na tablicy znajdującej się na Łąkach Kijewskich, pochowane na cmentarzach parafialnych, w tym na cmentarzu średzkim w kwaterze Powstańców Wielkopolskich.
Wojciech Lis – Koszuciak
Miejsce egzekucji z dnia 20 października 1939 r.


Egzekucja rozpoczęła się o godz. 9:20. Zakładników wyprowadzano z dziedzińca więziennego po 10 osób. Każda „dziesiąka” wychodziła ze śpiewem na ustach „Jeszcze Polska nie zginęła”. Na oczach mieli opaski. Stanisław Madaliński z Dębicza zerwał opaskę z oczu wołając – „żaden Madaliński nie ginął nigdy jak pies” i zawołał „Jeszcze Polska nie zginęła ” i … .

W Środzie Wlkp. znajduje się jeszcze jedno miejsce pamięci upamiętniające między innymi wydarzenia z 20 października 1939 r.

Naprzeciw „Cukrowni Środa”, na niewielkim wzniesieniu usytuowany jest pomnik upamiętniający pomordowanych pracowników.

Pomnik ten ufundowali pracownicy cukrowni ku pamięci, swym rozstrzelanym kolegom.

Zdjęcia są objęte prawem autorskim i wykorzystywanie ich w jakichkolwiek sposób, jest możliwe tylko po otrzymaniu zgody autora.